Başlık

Asırlardan beri Anadolu’muzda süre gelen adetlerin en önemlilerinden birisi de hiç şüphe yokki evlenmez isteyen gençlerin kız ailelerine belirli bir miktar para vermeleri. Başlık diyorlar bu paraya. Her yörenin, her topluluğun kendisine göre bir piyasası var. Kimi yerde iki, üç bin lira olup, kimi yerde on, onikibine kadar çıkıyor. Hatta bazı bölgelerde bu paradan başka, köy yaşantısı için çok kıymetli bir takım hediyeler de verildiği görülüyor.

Başlığın sosyal fonksiyonu çok büyük. Erkeğin yüklü bir başlık ödemesi, kadının aile içinde önemli bir varlık olduğunu gösteriyor ve bunu erkeğe daima hissettiriyor. Yani kız başlığına göre kıymet kazanıyor, alan erkek de verdiği başlığa göre şeref. Öte yandan Anadolu’da birden fazla kadınla evlenmeğe mani olan ancak hukuk kitaplarında kalmış kanunlar değil, evliliğin getirdiği ekonomik baskı. Bir kız için parayı zor bulan gençler, ikinci bir evliliği düşünemiyorlar bile. Nitekim, ortalama gelirin daha fazla olduğu bölgelerde çok kişiyle evlenmeler görülüyor. Bakın Güneydoğu Anadolu dolaylarında bir inceleme gezisi yapan O.D.T.Ü.’lü arkadaşlarımız izlenimlerini nasıl anlatıyorlar: “Köy delikanlıları şikâyetçiydiler. Bizim gibi yoksul insanlar nasıl olurda sekiz-on bin lirayı bulup kız isteyebilir o diye yakınıyorlardı. Bir “Ankara’da kızlar bedavaymış, oraya gidip evlenelim” dedi. Ama hepsi için için kızıyorlardı bu başlık denen geleneğe. Hislerini şimdiye kadar dökememiş olmanın acısıyla, “Başlık” diyorlardı “adam öldürmenin, kan davalarının en büyük etkenlerinden biridir.” Kız aileleri yönünden düşünecek olursak, başlık alma geleneğinin aileden ayrılan bir iş gücünü, ekonomik bakımdan elden geldiği kadar karşılayabilme çabasına dayandığı görülür. Ananın ev işlerindeki en büyük yardımcısı olan kız evlâdın yeri böylece doldurulmak istenir.

Bazı olumlu yönleri de var bu geleneğin: İyi gitmeyen bir evlilik sonunda kocasından ayrılmak zorunda kalan bir kadın, evlenirken ailesine verilmiş olan para ile geleceğini garanti altına alıyor. Anadolu’nun çeşitli köy ve kasabalarında durum bu. Fakat bazı yörelerde geçimsizlikten dolayı kadın kocasından ayrılmak isterse erkek verdiği başlığı geri alabiliyor. Veya kısa bir evlilikten sonra gelin ölürse, erkeğin parasını geri alması mümkün olabiliyor.

Çok uzun zamanlardan beri süregelmiş olan bu geleneğin yaptığı ekonomik baskı, erkeği ve erkek ailesini başka çözüm yolları aramaya itmiş. Bu yolların başında “kız kaçırma” düşünülebilir. Belki en etkilisi değil ama en çok görüleni de bu yol. Erkek kızla anlaşarak onu kaçırır, ve kız ailesinin emniyet kuvvetlerine durumu bildirmesi üzerine kaçaklar kısa bir takip sonucu yakalanırlar. Kız, sevdiği erkeği kurtarabilmek için kendi rızası ile gittiğini söyler, anası babası da kızlarının namusunu kurtarmak için bir düğün yapmayı kabul ederler. Böylece mesele kapanır. Fakat bazı bölgelerde ve bilhassa göçebe aşiretlerinde kız kaçırma değil başlığın ortadan kalkmasına, daha da artmasına sebeb olur.

Diğer bir çözüm yolu da gerekli başlığı ödeyemeyecek durumda olan erkeğin kız ailesi yanında belirli bir süre çalışmayı kabul etmesidir. Bu durumda beş-altı yıllık bir çalışma sonunda kızı alabileceği gibi, evlendikten sonra kız ailesi yanında çalışma yolunu da seçebilir. Yalnız baba otoritesinin fazla olduğu yörelerde, bu durum, yeni erkeğin baba ocağından ayrılıp kız ailesi için çalıştığı pek görülmez.

Anadolu’nun çeşitli yörelerinde dikkatimizi çeken usullerden birisi de değişme yolu ile evlenmektir. Bu; hemen hemen aynı yaşlarda bir kızı bir oğlu olan iki ailenin çocuklarının karşılıklı olarak evlendirmeleri şeklinde olur. Hatta bazen verilen kıza karşılık başlık yerine geçebilecek bir kız almanın önemli olduğu düşünülerek kardeşlerin yaşıt olması göze alınmaz. Örneğin, aileye yirmi yaşlarında bir gelin girecekse evin on yaşındaki küçük kızının karşılık olarak gönderilmesinde ve hatta evlendirilmesinde bir sakınca görülmez. Böylece başlık tamamiyle ortadan kalkmış olur. Bu usül ekonomik koşulların zorlamasıyla ortaya çıktığı için başlığın hafif olduğu yörelerde pek kullanılmıyor.