1807-1856 yılları arasında Kars, üç kez şavaşa ve işgale sahne oldu. Daha sonra da 1876-1917 yılları arasında da Çarlık Rusyası işgali altında kalan Kars, Bolşevik İhtilâlini (Ekim Devrimi) izleyen günlerde tekrar ülkemiz içine alındı. Daha fazla şeyler söyleyip, sınırları tarih bilgisi yetersizliğinden doğacak hatalar yapmaktansa asıl konuya geçmek yerinde olur.

Kars ve yöresi bu savaş ve işgaller sırasında çok güç günler yaşamış; bu işgaller ve bunların öncesine-sonrasına ait savaşlar, Karslıların dönem dönem Anadolu içlerine göç etmelerine neden olmuştur.

Kars ve yöresinin; göç, düşman elinde kalma ve bunlara bağlı sıkıntılarla ilgili olaylar açısından çok ilginç bir yanı var. Aşık edebiyatı geleneğinin çok canlı bir biçimde yaşadığı bu yörelerde âşıklar bu günlere ilişkin çok sayıda destan ve ağıt söylemişlerdir.

Kars ve yöresinin tarih ve folkloruyla ilgili çalışmalar yapmakta olan sayin M. Fahrettin KIRZIOĞLU bu şiirlerden bir kısmını (1856'dan sonraki olaylara ilişkin olanlarını) "EDEBİYATIMIZDA KARS II" isimli kitabında topladı. Bugün birinci cildi çıkmamış olan bu kitabın âşık edebiyatımız açısından önemi büyüktür.

Benim bu yazıda sunduğum "Destan-ı Kars 1243 (1827-1828) tarihini taşımaktadır. Son dörtlükte destanın şairi olarak adı geçen FARKI hakkında bugüne kadar herhangi bir bilgimiz olmamıştır. "ÇILDIR, ARDAHAN, HANAK, POSOF" (Kars İli, 1. sayı Özel Sayı, Ankara, 1966) adlı eserde Posoflu "Halk şairleri" sıralanırken 11. sırada "Dursun/Farki" adında birinden söz ediliyor. Bu âşıkla ilgili öteki bilgiler verilirken Posof'un Çorçuvan (Yeni adıyla Kopuzlu) köyünden olduğu ve 1840-1934 yılları arasında yaşadığı belirtiliyor. Ayrıca "Usta bir halk hikâyecisi idi" diye de tanıtılan Farki benim bu yazı ile sunduğum destanı söyleyen âşık olamaz. Posoflu Farki'nin doğum tarihi doğru ise destan bu tarihten 12/13 yıl önce söylenmiştir. Böyle olunca da yeni bir âşık karşısında olduğumuzu ve kimliği ile ilgili olarak eldeki destandan başka veri ile karşı karşıya olmadığımızı belirteceğiz.

Destanda geçen "Alaman kâfiri" sözü ile "Mustafa Paşa"nın kimliği üstüne bilgi elde edemedim. Acıklanacak şeyler varsa bu konuların üstadı sayın M. Fahtettin KIRZUOĞLU'na iş düşüyor

Vasfı mümkün söylesem ani 
Olmadı bir belde yeksanı Kars'ın
İşaret eyledim bu dasitani
Böyle imiş emr ü fermanı Kars'ın 

Sekiz gün cenk oldu daim-ül-evkât
Toplar sadâsından kalmadı ebyât 
Kafir etrafını sardı kat be kat 
Gör ne savaş eder şirânı Kars'ın

Kan içer gaziler aldı lezzeti 
Nice şühedâlar buldu vuslati 
Alaman kâfri atar misketi

Telef oldu sab-i sibyanı Kars'ın
Bir gulgûle düşdü bu şehristane
İlâhi ne yaman düşdük giryane
Hasretiyle ciğer döndü büryane
Semaya dayandı efganı Kars'ın 

Çekdi leşkerini kâfir melanet 
Eyleyüben gelir şirin şetaret 
Durmayyub İslâm'a eyler hasaret
Kaldı bahr-i gamda insanı Kars'ın

Begayet aksine ruzigârımız 
Gitti elde değil iktidarımız
Bağlandı kalmadı burc-ı bârımız
Anın-(i) çün bulunmaz imkânı Kars'ın 

Şirin camileri eyledi harap 
Böylece hakaret kıldı bi-hesap 
Kâfirin küfründen eder içtinap 
Daim eyler ehli imanı Kars'ın

Bu tevarihleri yazın Hünkâre
İnayet babında kıla bir çare
Olan yok biz gibi seyyah, seyyare
Oldu çok kimseler tuyanı Kars'ın 

Anda çok bulunur erbab-ı kâmil 
Vahdet içre olur ilmile âmil
Tâlipler ders alur okur avâmil 
Sefil (?) dir aşkile irfanı Kars'ın

Hakk kerem eylerse kılarız inşa
Mimarı olursa Mustafa Paşa 
Hem mükemmel olur tâ baştan başa
Revnak bulur eski devranı Kars'ın 

Bin iki yüz kırk üç tarih-i sali 
Nazmile işaret oldu ahvali 
FARKİ der giderse Urus Kralı 
Ziynet bulur arz u mekânı Kars'ın

(*) Bu destan ortadan ikiye katlanmış bir kağıt parçasının yarım yüzüne elle yazılı olarak bulunmuştur. Kim tarafından ve ne amaçla bu kağıda geçirildiği bilinemlyor.