1977 yılının yaz aylarında BREUNINGER (1) folklorun vakfı sayesinde Federal Almanya'da yaptığım bazı araştırmalar sırasında, dikkatimi çeken bir husus, FOLK-LORE sözcüğü ve tarihine dair bazı yayımlar idi. Konunun bazı önemli ve bilinmeyen gerçekleri ortaya koyması, bizi, bu yazı ile okuyucularımıza bilgi vermeye ve düşüncelerimizi açıklamaya zorladı.

Bilindiği gibi, bu sahada çalışan birçok yazar, bu sözcük üzerine yaptıkları yayımlarda, sözcüğün ilk önce İngiliz W. J. THOMS tarafından bulunup 22 Ağustos 1846 tarihli "The Athenaeum" gazetesinde takma bir adla kullanıldığını ileri sürerek, Folklor Araştırmaları Tarihi'nde ilk yeri ve isim babalığını kendisine verirler. Her ne kadar bir tarihçi olan THOMS, "Ambrose Merton" takma adıyle (niçin takma ad kullanmış olduğu üzerinde duran yoktur!) yazdığı mektupta gelenek, türkü, atasözleri v.b. nin toplanmasını isteyen yalın bir çağrı yapmış ve FOLK-LORE sözcüğünü şekil olarak orada ilk defa kullanmış görünüyorsa da; bu sözcük düşünce, anlam ve içerik bakımından göz önüne alındığında, aynı anlamı veren başka sözcüklerin, THOMS'dan önce kullanıldığını kabul etmek zorundayız.

Konu ve içerik bakımından, bu sözcüğün benzerlerini veya aynı anlamı veren diğer sözcükleri aradığımızda daha eski tarihlere inmek mümkün olabilir. Kıyafetnameler, Falnameler, Menakibnameler v.b. eserlerde halkın manevi kültür verilerinden, elbette ki, birçok defalar söz edilmektedir. Ama bu demek değildir ki, folklorun sahasına değinen bu eserler dolayısiyle bu bilim dalı, o yıllara kadar geri götürülebilir. Gerek Türkiye'de ve gerekse Batı ülkelerinde bu türden birçok eser adı vermek çok kolaydır. Asıl önemli olan, konuları derleyip toparlıyan ve araştıran dala, hangi dilde ve ne zaman ilk defa karşılık bulunduğu ve "isim babalığını" gerçek anlamiyle kimin yaptığıdır. Sözcüğün hem şekil, hem de içerik bakımından Türkçemizde yıllardan beri yer ettiği ve birçok yazarın eserinde aynı kalıp cümleler içinde yer alması üzerinde hassasiyetle durmak gerekmektedir. Bizde de bu sahayı belirlemek için aynı sözcük kullanıldığından, yazarlar birbirlerinden, aktara aktara, başka kaynaklara başvurmadan ve herhangi bir kontrolden geçirmeden aynı cümleleri yinelemekten öteye gidememişlerdir (2). Devamlı olarak etkisi altında kaldığımız ve çeşitli konularda örnek aldığımız Batı'da, bu sözcük ve tarihçesi üzerinde yapılan araştırmaların çok eski yıllara gitmesine rağmen (3), bizim -bilhassa Almanca'yı ve Alman literatürünü bilip yakından izleyen- araştırmacılarımız her nedense, bu çalışmalardan haberdar olamamışlardır. Türkiyedeki yazarların FOLK-LORE sözcüğü ve tarihi üzerindeki cümlelerine bir göz attığımızda, en son yayımlanan sayın Prof. Dr. S. V. ÖRNEK'in eserine (4) kadar, hepsinin sayın Pertev N. BORATAV'ın eserindeki (5) bilgileri benzer şekilde aktarmaktan öteye gidemediğini görmekteyiz. Kısa bir tanıtmayla, bize bu konuda bilgi veren yazıdan (6) sonra, THOMS'un kişiliği hakkında daha fazla bilgi edinmek imkânı doğmuştur.

Tarihçi olan ve uzun yıllar bir kitaplıkta müdür olarak çalışan THOMS'un mektubunda derlenmesini istediği halk kültürü verileri üzerinde, kendisinden çok önceki yıllarda Alman yazarların durduğunu görmekteyiz. Sözcüğün yazımı olarak değil de, anlamı ve içeriği dikkate alınırsa -ki bizce önemli olan da, zarf değil, mazruftur!- konumuza en yakın sözcük olarak, Friedrich Ludwig JAHN, 1810 yılında yayımlanan kitabında Volkstum (= halk varlığı) ve Volkstumskunda (= halk varlığı bilimi)(7) sözcüklerini yayımlamadan bir yıl önce, 1809 yılinda kitabının çıkacağını haber veren "Literaerischen Anzeiger" dergisinde, konuyu belirlemekte, açıklamakta ve açıkça şu sözcüklerle bir bilim dalı olduğunu ileri sürmektedir: "... eine eigene Wissenschaft, die Volkstumskunde..." (... özel bir bilim, halk varlığı bilimi...)(8). Nihayet 1813 yılında Johann Felix KNAFFEL, İngilizce karşılığı tam ve kesin olarak FOLK-LORE sözcüğünü veren VOLKSKUNDE'yi kullanmıştır. Kendisinin hazırladığı eserin 408, sayfasındaki ara başlıkta şu cümle yer almaktadır: "Ein kleiner Beytrag zur Volkskunde... der oberen Steyermark" (= Yukarı Steyermark'in ... halk bilimi üzerine küçük bir araştırma). Adı geçen Steiermark bölgesindeki ağız derlemelerinin verildiği bu bölümün giriş kısmında, VOLKSKUNDE sözcüğü bir kez daha bilinçli bir şekilde yinelenmektedir.

Kitaplık müdürü göreviyle geniş imkanları bulunan (8) ve yazılı kaynakların her türlüsünü okuyarak elinin altında bulundurma veya görüp iade etme şansı yüksek olan İngiliz THOMS'un Almanca VOLKSTUMSKUNDE ve VOLKSKUNDE sözcüklerini herhangi bir vesileyle okumuş görmüş ve üzerinde düşünmüş olabileceği, kuvvetli bir ihtimaldir. Özellikle Friedrich L. JAHN'in 1809 yılındaki yazısı ile 1810 yılındaki eserini ve bu eserin daha 1. sayfasındaki "Einleitung in die allgemeine Volkstumskundes" (= Genel halk varlığı bilimine giriş) şeklinde ve esası pek değiştirmeyen VOLKSTUMSKUNDE sözcüğünü görmemiş olmasını düşünmek, bu sahanın meraklısı ve ilgilisi THOMS gibi bir kişi için, biraz zordur. Bu sözcüğü İngilizceye çevirdiğinde, en yakın sözcük olarak FOLKLORE'u düşünmüş olacaktır. Bu düşüncesini güçlendirip FOLK-LORE sözcüğünü teklif etmesi de, Johann KNAFFEL in eserini ve onun ilk defa bulup kullandığı VOLKSKUNDE sözcüğünü gördükten sonra, gerçekleşmiş olsa gerektir. 1786 yılında Gerhard P. NORRMANN'in Völkerkunde'si, 1803 yılında Jozef ROHRER'in Volksforschung'u vs. gibi başka benzer sözcükler ve kavramlar bir yana, VOLKSKUNDE sözcüğünün kullanılmasından 33 yıl sonra THOMS'un bu sözcüğün İngi-lizceye tam bir çevirisi olan FOLK-LORE'u kullanması, bize göre, isim babalığı ve dolayısiyle Almancaya Folklore sözcüğünden çevirilerek kullanıldığı (10) iddiasından artık vazgeçilmesini gerektirmektedir.

W.J. THOMS'un kendisinden 30-34 yıl önce asıl kimlikleriyle bu yeni bilim dalı sözcüğünü bilinçli bir şekilde Almanca olarak kullananların derledikleri halk kültürü verileriyle dolu eserlerini görmüş olmasına rağmen, yine de asıl adını kullanmayıp takma bir adla, mektubunu yalın bir çağrı gibi kaleme alması üzerinde ilgili edebiyat tarihçilerinin durmasını ve araştırma yapmasını diledikten sonra sözlerimi toparlamak isterim.

Yukarıda açıklanan ve ileri sürülen hususlar ile bazı araştırmalar göz önünde tutulduğunda, bugüne kadar birçok yazarımızın kaleme aldıkları gibi VOLKSKUNDE sözcüğünün FOLK-LORE çevirisi olmayıp, tam tersinin geçerli olabileceği, söz konumuz bilim dalını belirleyen sözcüğün isim babasının da dolayısiyle İngiliz THOMS değil, Alman Johann Felix KNAFFEL olduğu açık bir şekilde görülmektedir. Bu sözcüğün bulunması tarihinin de, 1846 değil. 1813 yılına kadar geri götürülmesi böylece mümkün olmaktadır.

Notlar:

1) Bana araştırma bursunu sağlayan bilim dostu, sayın Heinz E. BREUNINGER'e bu fırsatla teşekkürlerimi iletirim.

2) Pertev N. BORATAV: Halk Edebiyatı Dersleri, Ank. 1942 a.y.: 100 soruda Türk Halk Edebiyatı, İst. 1969.

M. Şakir ÜLKÜTAŞIR: Folklor ve Etnoğrafya'nın konusu (Türk Folklor Araştırmaları, Cilt 1, s. 10, sf. 145-146), İst. 1950.

Orhan AYDIN (ACIPAYAMLI) : Yabancı Memleketlerde ve Bizde Folklor Anlayışı (Türk Folklor Araştırmaları, Cile 3, s. 55, sf. 865-868), İst. 1954.

İhsan HINÇER: Türkiye'de Folklor Hareketleri (Türk Folklor Araştırmaları 20. Yıl Özel Sayısı, Cilt: 11, sf. 11 - 13), İst. 1968.

Mehmet ÖZBEK: Folklor ve Türkülerimiz, İst. 1975

Şerif BAYKURT: Türkiye'de Folklor, Ank. 1976.

S. Veyis ÖRNEK: Etnoloji Sözlüğü, Ank. 1971.

3) A. HAUFFEN: Zur Geschichte des Wortes "Volkskunde", [Zeitschrift des Vereins für Volkskunde, s. 23 (1913) s. 414 v.d.]

O. STÜCKRATH: Zur Geschichte des Wortes "Volkskunde", [aynı dergi, c. 29 (1919), s. 45 v.d.]

V. von GERAMB: Zur Geschichte des Wortes "Volkskunde", [aynı dergi, c. 32 (1922), s. 71 v.d.]

a.y.: Die Volkskunde als Wissenschaft, [Zeitschrift für Deutschkunde, c, 33 (1924), s. 323 v.d.]

E. KAGAROW: Folkloristik und Volkskunde, [Mitteilungen der Schles. Gesell. für Volkskunde, c. 30 (1929), s. 70 v.d.].

4) Sedat Veyis ÖRNEK: Türk Halkbilimi, Ank. 1977.

5) Pertev N. BORATAV: Halk Edebiyatı Dersleri, s. 5.

6) G. SERNIKLI: Folklor sözcüğünün isim babası William John Thoms ve Athenaeum'daki makalesi, TFAY, 1975, MFAD yayını 17, Ank. 1976, s. 117-121.

7) Friedrich Ludwig JAHN: Deutsches Volkstum, Lübeck, 1810.

8) Ingeborg WEBER-KELLERMANN: Deutsche Volkskunde zwischen Germanistik und Sozialwissenschaften, Stuttgart 1969, 113 s., bkz. s. 17

9) SERNİKLİ, s. 117.

10) P. N. BORATAV: 100 soruda..., bkz. s. 10 ve diğer eserler.